Sammelkes elders in het land

Behalve op Wieringen komen de Sammeltjes maar op één andere plaats voor: op Texel. Op Texel had men een Sommeltjesberg waar in 1777, bij één van de eerste opgravingen in Nederland, Romeinse overblijfselen zijn gevonden. De tekenaar Pieter van Cuyck, die in 1789 in zijn "Brieven over Texel en de nabij gelegen eilanden" ook over Wieringen schreef, heeft deze opgraving beschreven. Er was een rijke buit: een emmer, een bekken, bronzen beslag voor een drinkhoorn, messen, drie bijlen, sporen, een paardenbit met ketting, een haak om een ketel aan op te hangen, een steelpan met zeef voor de wijn. Van deze vondst is helaas niets bewaard gebleven, behalve een paar tekeningen. Van Cuyck weet ook dat de naam Sommeltjes in het plaatselijk dialect zoveel betekent als Spook of Geest.

Verhalen over dwergen en aardmannetjes vinden we niet alleen op Wieringen. Zij stammen uit vroegere pre-christelijke tijden en komen overal in het land voor. Het verschil is dat de dwergen meestal niet in een kuil maar op een heuvel wonen. Deze plaatsen blijken vaak vroegere grafheuvels of urnenvelden te zijn.
Onder Oss lag bijvoorbeeld de Hansjoppenberg in de nabijheid van een prehistorische begraafplaats. Een Hansjop is een soort dwerg. In andere streken werden zij Guurkens en Alven genoemd. In Brabant liggen veel Alvinnenbergen, Abergen of Asbergen. Ook hier zouden veel Germaanse urnen gevonden zijn.
Historici menen dat hier sprake is van een manier waarop mensen onbegrijpelijke verschijnselen, in dit geval herinneringen aan een verleden waarover niets meer bekend is, proberen te verklaren. Dit kan niet altijd op een normale manier, dus komen er veel witte wieven, kabouters, geesten en zelfs de duivel aan te pas. Elders zijn bronzen potten, urnen en ketels die op deze plaatsen gevonden zijn vaak het "bezit" van de kabouters genoemd. Op Wieringen was het "buit", spullen die zij van de mensen hadden gestolen. De Sammelkeskuul zou volgens deze theorie dus een restant of herinnering aan een oeroude heidense offer- of begrafenisplaats kunnen zijn. Al klopt dit met de gangbare theorieën over dergelijke plaatsen in Nederland, er is bij de Sammelkeskuul nooit iets gevonden wat deze theorie bevestigd. De eigenaardige voorkeur van de sammelkes voor koperen voorwerpen zoals potten en pannen komt dus alleen in het verhaal voor en wordt voor zover we weten niet ondersteund door bijzondere vondsten zoals bijvoorbeeld op Texel of in Oss.

Beschrijvingen van de Sammelkeskuul

De in de Anna Paulownapolder werkzame Ds. O.G. Heldring, die grote belangstelling had voor alles wat de Oudheid aangaat, schrijft in de Geldersche Volksalmanak van 1845, dat hij op Wieringen, niet ver van Hippolytushoef een 'Sommeltjeskuil' heeft bezocht. Hij schrijft daar zwarte, asachtige moergrond aangetroffen te hebben, zoals die nergens anders op het eiland voorkwam. Daarin "stak een zeer aanzienlijk aantal scherven" Hij meende zodoende dat Zandburen waarschijnlijk een offer- of begraafplaats uit vroeger tijd was en schrijft dat daar Romeinse scherven aanwezig zijn.

C.J. Bruinvis (apotheker en amateur-historicus te Alkmaar) reageert in een in 1853 verschenen artikel in het tijdschrift 'De Navorscher' op een eerder verschenen artikel van Ds. Heldring over diens oudheidkundige opsporingen in Noord Holland en op de eilanden. In afwachting van verdere berichten van de dominee meldt Bruinvis wat hij weet over de Sommeltjes: "de Sommeltjeskuil, 10 min. beoosten St. Hypolitushoef op Wieringen, is mede sedert geruime tijd verdwenen, zijnde gevuld en in bouwland herschapen thans toebehorende aan Nan Scheltus, welke, voor weinige jaren, toen er enige ophef van gemaakt werd, heeft laten graven, waardoor een ring en enkele penninkjes (welke) werden gevonden. De naam wordt nog in eene nabijzijnde boerenwoning, de Kuil geheeten, bewaard. Vandaar haalden de Sommeltjes 's nachts een ketel om beuling (worst) te koken en brachten hem, voor de menschen opkwamen, weder glad geschuurd, met twee beulingen er in, terug. Voorts sponnen en werkten zij voor de lieden."

Of de mensen in die tijd zo bijgelovig waren dat zij echt in het bestaan van Sammeltjes geloofden weten wij niet. Wel vonden ze het geen bezwaar om dicht bij de Sammeltjeskuil te gaan wonen. Deze lag immers bijna midden in de oude buurtschap Zandburen.

Locatie van de Sammelkeskuul

De twee schrijvers Heldring en Bruinvis beweren dat deze gelegen moet hebben 15 min. ten N.O. van Hippolytushoef. Dr. W.J. de Boone, redacteur van het tijdschrift "Westerheem", schrijft in 1953 in een artikel o.a. dat hij in een gesprek met dr. J. Daan aan haar heeft gevraagd waarom zij in haar uitvoerige dissertatie over Wieringen de plaats van de Sammeltjeskuil niet heeft aangegeven. De schrijfster zegt dat het haar spijt dat zij die, ondanks herhaalde pogingen, niet heeft kunnen lokaliseren. Kennelijk zijn de Wieringers de juiste plaats vergeten.

Op 17 okt.1960 schrijft dr. de Boone namens de Archeologische Werkgemeenschap voor Westelijk Nederland een brief aan de gemeente. Daarin vertelt hij over het gesprek met mevr. Daan en dat hijzelf denkt dat de plaats van de Sammeltjeskuil gevonden kan worden. Hij citeert uit Van der Aa: "Ter plaatse, waar deze boerderij (nl. Sommeltjeskuil) gestaan heeft, is vroeger een heidensch kerkhof geweest waar men nog vele scherven vindt, welke in walletjes en omliggende velden gevonden worden. De tot deze hofstede behoord hebbende gronden beslaan eene oppervlakte van ong. 5 bunder en worden thans in eigendom bezeten door de heer Nan Scheltus en anderen woonachtig te Wieringen."

De gemeentesecretaris beantwoordt op 10 febr. 1961 de brief als volgt:
"De Sammeltjeskuil heeft zich bevonden op landerijen aan de Gemeenelandsweg, momenteel in gebruik bij S. Snooy, Gemeenelandsweg 14".
Volgens de gemeentesecretaris heeft meester J. Kuiper, hoofd Openbare Lagere School, hem verteld dat: "de Sammeltjeskuil de zandkuil moet zijn geweest waarin de kabouters hun pijpjes rookten. S. Snooy heet nog altijd 'Simon van de Zandkuil'. De zandkuil is niet meer te zien, wel nog de oude boerderij achter in het land." Meester Kuiper bedoelt een oude boerderij die nu ook is gesloopt. Daaruit blijkt dat de juiste plaats niet meer precies is aan te wijzen.

Tot voor kort waren de Sammeltjes onze plaatselijk bekende legendarische wezentjes. Sinds 2001 is daar verandering in gekomen door de uitgave van het kinderboek "Een nacht bij de Sammeltjes" van Hans Kuyper. Daarin wordt verteld hoe het meisje Marije samen met haar vader naar Wieringen reist en daar een verhaal hoort over de Sammeltjes en een verdwenen ketel. Nu kunnen kinderen overal in Nederland over de Wieringer Sammeltjes lezen.

Bronnen: